Harput Kalesi Tarihçesi
Harput Kalesi’nin ilk olarak Urartular tarafından inşa edildiği konusunda fikir birliği mevcuttur. Ancak kalenin kaçıncı yüzyılda yapıldığı konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. İshak Sunguroğlu’na göre Kral Menuas zamanında (M.Ö.785-810) yapıldığı düşünülmektedir (Sunguroğlu,1958:260). Veli Sevin’e göre ise II. Sarduri (M.Ö.760-730) yeni bir eyalet merkezi olarak kurulmuştur. Batıya açılmak, Hitit ve Arami prensliklerini denetim altına almak, Asur İmparatorluğu ile mücadele edebilmek için kaleyi inşa etmişlerdir. Kale genelinde yapılan yüzey araştırmaları ve kazı çalışmalarında Urartular Dönemi’ne ait kaya işçiliği olan yapılar, sarnıçlar ve kırmızı cilalı seramikler ele geçirilmiştir(Sevin,2011:17-18). Urartular Dönemi’ne ait 1 adet kapalı sarnıç (Artuklular zamanında zindan olarak kullanılmış), 2 adet açık hava sarnıcı olmak üzere toplam 3 adet kayaya oyulmuş sarnıç açığa çıkarılmıştır.
Urartu Türü Temel Yatakları; Kalenin güneydoğu eteğinde kayaya oyulmuş merdiven görünümlü Urartu türü taş temel yatakları da mevcuttur. Buruda 1.5 ile 3 m kalınlığındaki sur temel yatakları Van/Toprakkale’de bulunan Tanrı Haldi tapınağındaki temel yataklarına benzerlik göstermektedir(Köroğlu,1996:16)/(Foto.1). Ayrıca 2018 yılı kazı sezonunda D-7/Mekân-3’te yapılan kazı çalışmalarında bir adet Urartu Dönemi’ne ait mühür ele geçirilmiştir.
Foto.1: Kalenin güneyinde bulunan Urartu türü temel yatakları
Urartu Sarnıcı (Kapalı) ve Zindan; Urartu döneminde kayaya oyularak yapılmış olan sarnıç, 2009 yılındaki kazılarda ortaya çıkarılmıştır. İlk yapıldığı zamanlarda su depolanması için kullanılan sarnıç, ortaçağda zindana dönüştürülmüştür. Üç yapım evresinde sahip olduğu anlaşılan sarnıç, 66 m uzunlukta ve 33 m derinliktedir. Sarnıca 112 basamakla inilir. Sarnıcın sonunda 3 adet hazne bulunmaktadır (Sevin,2011:219-228). Bu mekân ile ilgili son çalışma 2016 yılında yapılmış, bu süreçte kayaya oyulmuş havalandırmalardan birisi açığa çıkarılmıştır(Aytaç,2018b:321-322). 2017 yılında yapılan temizlik çalışmaları esnasında yapılan sayımda basamakların 128 adet olduğu tespit edilmiştir. Belek Gazi, 13 Eylül 1122 tarihinde Urfa Eyaleti’nin Taftil köyünde Franklarla yaptığı savaşta Urfa Kontu Joscelin de Courtenay ve Birecik Senyörü Galeran de Pusiet’i Suruç yakınlarındaki bir bataklıkta pusuya düşürerek kimine göre 25, kimlerine göre ise 60 şövalyesi ile birlikte tutsak eder. Salıverilmeleri için yapılan fidye pazarlıklarından sonuç alınamayınca mahkûmlar zincire vurularak Harput Kalesi’nde zindana atılır. Hıristiyanlar matem tutmuş, büyük korkuya kapılmıştır. Haçlılar, hem kendileri için aşağılayıcı olan bu durumun intikamını almak hem de İlgazi’nin ölümü üzerine otorite boşluğuna düşen Artukluları yok etmek için 1123 yılında Kudüs Frank Kralı II. Baudouin önderliğinde harekete geçmişlerdir. Ancak, o da Belek’in askerleri tarafından yakalanmış ve diğer esirler gibi Harput Kalesi’ne götürülmüştür. Turuş Meydan Muharebesi olarak geçen bu olay İslam dünyasında sevinç ve gururla karşılık bulmuş ve Belek’e “Gazi” unvanı verilmiştir. Kudüs Kralı II. Baudouin ve kuzenlerinin kapatıldıkları zindandan Ermeniler’in yardımı ile kurtarılmıştır. Ayrıca IV. Murat zamanında, Bağdat Seferi sonrası esir alınan önemli Safevi kumandanları da Harput Kalesi’nde tutularak buradan da İstanbul’a sevk edilmişlerdir(Uzun,2013:759). Büyük olasılıkla bahsi geçen kumandanlar bu zindanda tutsak edilmişlerdir(Foto.2).
Foto.2: Urartu Sarnıç basamak ve su haznelerinden görünümü
Açık Hava Sarnıçları, Atölyeler Bölgesindeki Açık Hava Sarnıcı; Atölyeler Bölgesinde kaya oyulmuş kuzey güney doğrultulu yapılmış tesis, yaklaşık 2 m genişliğinde, 8.70 m uzunluğunda ve 3.90 m derinliğindedir. Kuzey güney uçlarına 2 adet daire şeklinde çukurluklar oyulmuştur. Sarnıç duvarlarının yan tarafına açılıp kapanması için yuvalar yapılmıştır. Bu yapının sonraki dönemlerde içinin doldurularak kullanım dışı bırakıldığı anlaşılmaktadır. Bu sarnıçta kazı çalışmaları 2005-2009 yılları arasında Prof. Dr. Veli Sevin zamanında tamamlanmıştır (Sevin,2009:217-218)/(Foto.3).
Foto.3: Atölyeler Bölgesi’ndeki açık hava sarnıcından görünüm
F-2 Açmasındaki Açık Hava Sarnıcı: 2015-2016 yılları arasında yapılan kazı çalışmalarında; 5. Bölge (Orta Mahalle) olarak adlandırılan alanda F-2 açmasında açığa çıkarılmıştır. Konik formlu olan bu sarnıcın çapı, 5.00 m, yüksekliği 3.55 m, ağız çapı ise 1.00 m’dir. Kayaya oyulmuş olan bu su tesisi Urartu Dönemine tarihlendirilmektedir. Sarnıcın tabanında 80 cm çapında 25 cm derinliğinde bir mil çukuru tespit edilmiştir. Bu çukur büyük olasılıkla sarnıç içine toplanan suyun içinde çamur tortuların birikmesi için yapılmıştır. Ayrıca sarnıcın üst kısmında F açmalarından gelen bir kanalın varlığı tespit edilmesi ve kazı çalışmalarında sarnıç içinde yoğun olarak çöp malzemenin çıkması nedeniyle buranın köreltilmiş olduğunu düşündürmektedir (Foto.4).
Foto.4: F-2 açmasında açığa çıkarılan açık hava sarnıcı
M.Ö. III. yüzyıl civarında Harput bölgesi Roma’nın askeri ve siyasi nüfuzu altındaydı ve M.Ö. 69 yılına kadar fiili anlamda herhangi bir toprak işgali söz konusu değildi. M.Ö. 69 yılında Roma komutanı Lucullus, Armenia Kralı Tigran’ı yenerek Sophane Krallığı’nı ele geçirmiştir (Danık,2001:7).Daha sonra belli aralıklarla Harput, Partlar, Armenia (Anonim,1970:80) ve Sasanilerin eline geçmiştir. Son olarak Roma imparatoru Valens 379’da Sasanilerden Harput’u bir kez daha alarak Roma’ya bağlanmıştır (Danık,2001:8).
Harput İç Kale’de, 2005-2009 yılları arasında, Artuklu Cami’de yapılan kazı çalışmalarında, Roma İmparatorluk Çağı Tunç sikkesinin tespit edilmesi ve “Doğu Sigillatası A” türü olarak nitelenen parlak kırmızı cilalı çanak çömlek parçalarının bulunması kalede Roma Dönemi'nin varlığını kanıtlamaktadır. Ayrıca 2014-2017 yılları arasında yapılan kazı çalışmaları sırasında da Doğu Sigillatası A” türü olarak nitelenen parlak kırmızı cilalı çanak çömlek parçaları (Foto.5) ile hayvan patili tuğla parçası (Foto.6); 2017 yılında restorasyona yönelik yapılan arkeolojik kazı çalışmalarında ise Geç Roma Dönemi sikkesinin (Foto.7), (M.S.IV.yüzyıl) bulunması kalede, Roma Dönemi varlığının göstermektedir (Aytaç,2017a:191-210).
Foto 5: Terra sigililata örmekleri Foto 6: Roma Dönemi Hayvan patili tuğla örneği
Foto.7 Geç Roma Dönemi (M.S. IV. yüzyıl) sikkesi
Bizans Dönemi’nde Harput olasılıkla bölgenin en önemli üssü haline getirilmiş ve Bizans-İran mücadeleleri zamanında önemli rol oynamıştır(Sevin,2011:25). Bizanslılar, Harput’a farklı zaman dilimlerinde iki kez hâkim olmuşlardır. Bunlardan ilki imparator Iustinianus (M.S. 1 Ağustos 527/1 Kasım 565) ile başlayıp M.S.VII. yüzyılın ortalarına kadar sürmüş; ikincisi ise M.S. X. yüzyıldan XI. yüzyılın sonlarına kadar devam etmiştir (Ardıçoğlu,1997:40). Bahsi geçen ilk hâkimiyet evresinde Harput, Bizans’a bağlı IV. Armenia Eyaleti sınırlarına dâhildi (Sunguroğlu,1958:88).
Kale içerisinde Bizans Dönemine ait olarak tarihlendirebileceğimiz taşınmaz kültür varlıkları örneklerinden biri Belek Burcu’dur. Burcun alt katındaki güneybatı duvarında bulunan haç kabartmasından dolayı burcu bu döneme tarihlendirilebiliriz (Foto.8-9). Ertuğrul Danık da burcun alt katını Bizans Dönemine tarihlendirmektedir(Danık,2001:30). Ayrıca sur kalıntıları ile Horasan harç ve çamur harç örgülü duvar parçaları dışında cam mozaikler ile süslü yapı izlerine rastlanmıştır. 2009 kazıları sırasında Artuklu Sarnıcı’nın girişinde bulunan tuğla kemerli yapı yine bu döneme tarihlendirilmiştir (Sevin,2011:25).
Foto.8: Belek Burcu’nun alt katında bulunan Bizans Dönemi Haç kabartması
Foto.9: Belek Burcu’nun 1950’li yıllardan görünümü
Kale genelinde yapılan kazılarda günlük kullanımla ilgili seramikler, metal (haç kolye ve ağırlık) ve kemik objeler (Foto.10-11) (saç iğneleri, oyun taşları gibi), sikkeler ele geçirilmiştir. Bahsi geçen eserlerin büyük bir kısmı Bizans hâkimiyetinin yoğun olduğu XI. yüzyıla aittir (Aytaç,2017c:140-153).
Foto 10 : Bizans Kemik Süs İğnesi Foto 11: Bizans Haç kolye örneği
Harput İç Kale’de 2017 yılında, 2. Etap Restorasyon Projesi kapsamında, güney sur duvarı yakınında temel kotunu tespit etmeye yönelik kazı çalışmaları yapılmıştır. Çalışmalar sırasında Bizans Dönemi tabakasına ait yoğun bulgulara rastlanmış, zeminin hemen üzerinde 25 cm derinliğinde yarım daire biçiminde bir havuz içerisinde rozet motifli testiler, öğütme taşı, havan gibi buluntular ortaya çıkarılmıştır (Foto.13). Buluntuların olduğu tabaka 3 adet sikke ele geçirilmiştir. Bu sikkeler üzerinde yapılan incelemeler sonucunda sikkelerin Bizans Dönemine ait olduğu tespit edilmiştir.
Foto.13: Bizans tabakasında çıkarılan in-sitü halinde buluntular ve restorasyon sonrası pişmiş toprak amfora
II. Şapur (309-379) döneminde İran’da Partlar’ın hâkimiyetine son veren Sasaniler Harput civarına hâkim olmuşlardır. Ancak bu hâkimiyet çok uzun sürmemiş ve tekrar Romalıların eline geçmiştir. VII. yüzyılda özellikle Bizans imparatoru Herakleios (610-641) zamanında Sasanilerle Harput mücadelesi yoğun olarak devam etmiştir (Anonim,1982:2474-2582). Her iki taraf da belirli aralıklarla Harput’a hâkim olmuştur. Aynı yüzyılda Arabistan Yarımadası’ndan yükselen İslam orduları Bizans’ı ve Sasanileri tehdit etmeye başlamıştır. 642 yılında yapılan Nihâvend Savaşı ile Hz. Ömer Sasanileri ortadan kaldırmıştır(Fayda,2014:193). Kalede yaptığımız kazılar neticesinde Sasaniler Dönemine ait herhangi bir taşınır ve taşınmaz kültür varlığına rastlanmadı.
Bu dönemde Sasanilere vergi ödeyecek kadar zayıf düşmüş olan Bizans İmparatorluğu, İslam orduları karşısında çaresiz kalmıştır. Kısa süre sonra yeni halife Hz. Osman’ın emriyle bölgeye yönelen Muaviye, Harput dolaylarında yaşayan yerel otoritelere boyun eğdirmiştir (Sunguroğlu,1958:93).
Hulefâ-yı Râşidîn Dönemi’nden sonra Muaviye’nin kurduğu Emevi Devleti’nin elinde kalan Harput, 685 yılında yeniden Bizans’ın kontrolüne geçmiştir. Ancak VIII. yüzyılın ilk yarısında yeniden Emevi hâkimiyetine geçen Harput, miladi 752’de yeniden Bizans’a dâhil olmuştur. Miladi 750 yılında Emevi Hanedanlığını son veren Abbasiler, miladi 756 yılında Harput’u Bizans’ın elinden almıştır (Danık,2001:8). M.838 yılında tekrar Bizans’ın eline geçmiştir. M.861 yılında ise tüm bölge Abbasi kontrolü altına alınmıştır (Sunguroğlu,1958:94). Aynı yıllarda (M.934-35) Harput ve civar bölgeler Abbasilerin el-Cezire valisi Hamdanoğlu Nasrıuddevle tarafından alınmıştır. Ele geçirdiği yerlerin yönetimini de kardeşi Seyfüddevle’ye bırakmıştır. Ancak bu yönetim kısa sürmüş, miladi 938 yılında Harput yeniden Bizans’ın eline geçmiştir (Çelik ve Yıldırım,2013:545-560).
Yapılan kazı çalışmaları sonucunda 1. Bölge (Sarayönü) D-4 açması sondajda, M.S. VII.-VIII. yüzyıla ait bir sikke ele geçirilmiştir. Bu sikkenin Emeviler veya Abbasilere dönemine ait olabileceğini düşünmekteyiz (Foto.14).
Foto.14: Kazılarda bulunan Abbasi Dönemi? sikke
Çubuk Bey, M.1085 yılında Bizans imparatoru I. Alexius Komnenos’un (4 Nisan 1081-15 Ağustos 1118) tercümanı ve komutanı olan Philaretos’un elinde olan Harput ve çevresini fethetmiştir (Ardıçoğlu,1997:49;Bezer,1997:67-92).Çubuk Bey’in ve halefi Mehmed Bey’in ölümünden sonra Harput’ta Çubukoğulları Dönemi (1085-1115) sona ermiştir. Harput 25 sene kadar Çubukoğulları’nın idaresinde kalmıştır (Sunguroğlu,1958:102).
Kale içerisinde yapılan kazı çalışmalarında Çubukoğulları dönemine ait herhangi bir buluntuya rastlanılmamıştır. Ancak kaynaklarda kalenin batısında bulunan ve ikinci giriş kapısına bitişik yapılan burç, Çubuk Bey burcu olarak adlandırılmıştır. Burcun Çubukoğulları Dönemi ile herhangi bir ilgisi olmamasına rağmen Harput’ta Türk Dönemi’ni başlatan kişi olması nedeniyle bu isim verilmiştir (Danık,2001:30)/(Foto.15).
Foto.15: Çubuk Bey Burcu'ndan genel görünüm
1115 yılından itibaren Artuk Bey’in torunu Belek, Harput’ta hüküm sürmeye başlamıştır. Böylece burada ilk Artuklu Beyliği kurulmuştur (Ardıçoğlu,1966:18;Ataoğlu,1992:53-57). Kale içerisinde Artuklu izlerine yoğunlukla rastlanmaktadır. Bunlardan Artuklu Sarayı, Artuklu Sarnıcı, Artuklu Cami, Belek Burcu, Fahreddin Karaaslan Burcu, Nizameddin İbrahim Burcu, İmameddin Ebubekir Burcu ile Kızlar Burcu’nun alt kısmını bu döneme tarihlendirmek mümkündür (Danık,2001:27-33). Ayrıca kazı çalışmaları sırasında günlük kullanıma yönelik bu döneme ait sırlı sırsız seramik parçaları(Foto.16),sikke(Foto.17) ve madalyon gibi buluntular gele geçirilmiştir (Aytaç,2018a:317-328).
Foto.16: Artuklu Dönemi sırsız seramik örnekleri
Foto.17: Artuklu Dönemi (M. 1180) sikkenin ön ve arka yüzünden görünüm
Artuklu Sarnıcı: Harput Kalesi, Artuklular Döneminde zindanları ile ünlüydü. Artuklu dönemine tarihlenen bu sarnıç esasen yağmur suyu toplamak için kullanılmaktaydı. Kayaya oyulmuş 52 adet basamakla inilen yapının dip kısmında 2 m çapında bir su haznesi bulunmaktadır. Ortalama genişliği 2.30 m olup, yüksekliği tonozlu mekânın olduğu yerde 11 m’ye kadar çıkmaktadır. Sarnıcın aydınlatmasının kandiller ile sağlandığı düşünülmektedir. Kazı çalışmalarının sarnıç ile ilgili kısmı 2015 yılında tamamlanmıştır(Foto.18).
Foto.18: Artuklu Sarnıcının içinden görünüm
Artuklu Camii; XI. veya XII. yüzyıllarda, Çubukoğulları ya da Artukoğulları zamanında inşa edildiği düşünülmektedir. Yapıdan günümüze duvarlarının bir kısmı ile kesme taştan iki sütunu ve mihrabı ulaşabilmiştir. Doğu-batı doğrultusunda uzanan 15.50x8.50 m ebatlarında dikdörtgen bir plana sahiptir. Giriş kısmındaki derin ve karanlık odanın çilehane olarak kullanıldığı sanılmaktadır. Yapının zemininde Bizans ve Roma dönemlerine tarihlenen yerleşim katmanları bulunmaktadır. Camiye giriş batıdan 3 basamaklı merdiven ile sağlanmaktadır. Taş döşemeli olan girişin güneyinde tek sıradan oluşan oturma yerleri bulun maktadır(Foto.19).
Foto.19: Artuklu Cami'nin kazı sonrası ve 1950'lerden görünümü
Kimi tarihi kaynakları göre caminin minaresiz yapıldığı, kimi kaynaklara göre ise minareli yapıldığı aktarılmıştır. Hatta bazı kaynaklarda ufak bir caminin daha oluğu ve evvelce mevcut olan minaresinin sonradan yıkılmış olduğu belirtilmektedir. Cami hakkında III. Murat devrine ait söyle bir kayda tesadüf edilmiştir: Seli köyü cizyesinden senevi 1416 kuruş bir gelir ile idare edilirmiş. Evliya Çelebi Seyahatname kitabının 1986 tarihli baskısının 170’inci sayfasında kaleyi anlatırken “tek minareli eski bir cami var” demektedir. Hemen ardından kentin camilerinden bahsederken ise söze “İç Kale Cami, minaresizdir” diye başlar. 1950’li yıllara kadar tek sütunlu ile ayakta kalan camii bu tarihten sonra zamanla toprak altına gömülmüş ve giderek unutulmuştur. Yapılan kazı çalışmalar sonucunda; cami Bizans yapı katlarının hemen üzerine inşa olunmuştur ve Artuklu dönemine uzanan bir geçmişe sahiptir. Osmanlılar zamanında tamirat ve tadilatlar ile kullanılmıştır. Bu dini mimarinin altında Bizans ve Roma İmparatorluk çağı kalıntıları düzenli 3 yapı katı halinde sıralanmıştır. Kale Cami ana plan şemasının kırık eksenli ve enine gelişilmiş oluşu Artuklu Dönemi mabetleri ile bir ilişinkisi bulunduğunu akla getirmektedir.
Artuklu Sarayı; Kalenin kuzey ucunda Harput’a ve kaleye hâkim bir noktada inşa edilmiştir. Sarayın orta kısmında daha geniş olan 1 adet ana eyvan, ana eyvanın solunda 2 adet, sağında ise 1 adet eyvan olmak üzere toplamda 4 eyvan bulunmaktadır. Güneybatı ve kuzeydoğu uzantılı yapılan sarayın eyvanların alt katında, tonozları belirgin olan ikinci bir eyvan tespit edilmiştir(Foto.20). Bu da bu sarayın iki veya daha fazla katlı olduğunu göstermektedir. Saray önünde yapılan kazı çalışmalarında bulunan alçı(Foto.21) ve çini süsleme parçaları, Selçuklu Dönemine ait bir kamu yapısının varlığını göstermesi bakımından önemlidir.
Foto 20: Artuklu Sarayı'ndan görünüm
2014-2017 yılları arasında Artuklu Sarayı önünde yapılan çalışmalarda konutlar, hela, su kanalı, cam üretim atölyesi, seramik fırınları sokak, banyo, gibi mekânlar ortaya çıkarılmıştır. Üst kodlarda Geç Osmanlı Dönemine tarihlediğimiz çamur harçlı, moloz taş duvarlı, çamur sıvalı yapılar görülmüştür. Daha alt kodlarda ise erken dönemlere ait 1 m genişliğinde, düzgün kesme taş temelli duvar yapısı bulunmaktadır. I. Bölge (Sarayönü) açmalarında yapılan çalışmalarda, Bizans, Artuklu, Selçuklu, Osmanlı Dönemlerine ait sikke, sırlı ve sırsız seramikler, cam bilezik parçaları, çok sayıda ok ucu, lüle parçaları, porselen parçaları, boncuklar, çeşitli metal objeler, askeri üniformalara ait rütbe ve düğmeler, günlük kullanım eşyaları, öğütme taşları, çeşitli ebatlarda mancınık taşları bulunmuştur.
Foto 21: Artuklu Sarayı önünde yapılan kazılarda bulunan alçı parçası örneği
İbn Bibi, El Evamirü'l-Ala'iye Fi'l Ummuri'l-Ala'iye (Selçukname) adlı eserinde; Harput Meliki, Şam Meliklerini yemeğe davet edildiğini belirtmiştir. Davetliler için sarayın mutfağında tandırda kuzu kızartıldığı sırada, tandıra mancınık taşının isabet ettiğini aktarmıştır. İbn Bibi'nin mutfak olarak bahsettiği yer, Ertuğrul Danık tarafından saray olarak tanımlanmıştır.
Belek Burcu; Alt katmanları Bizans dönemine ait olan burcun, 2. ve 3. katlarını ise Belek Bey döneminde yapıldığından bu isimle anılmaktadır. Kimi kaynaklarda “Artuklu Köşkü” olarak da bilinen Belek Burcu, 5 katlı bir yapı olup, yüksekliği yaklaşık 30 m’dir. Günümüze kısmen yıkık halde ulaşabilmiş olan yapının zemin katının oval planlı bir kubbe ile örtülü olduğu görülmektedir. Kubbenin ortasında aydınlık feneri, etekleri ve tromplarında ise malakari süslemeler bulunmaktadır. Yapının, ok atmak için kullanıldığı düşünülen 4 adet şevli mazgal penceresi mevcuttur. Yapılan kazı çalışmalarında Bizans, Artuklu, Osmanlı Dönemlerine ait 3 yapı katmanı tespit edilmiştir (Foto 22).
Foto 22: Belek Burcu ve içinin kazı sonrası görünümü
Fahreddin Karaaslan Burcu; Batı sur duvarları üzerinde yer alan Fahreddin Karaaslan Burcu yapım malzemesinden dolayı Artuklular Dönemine tarihlendirilmiştir. Düzensiz beş cepheli (sekizgen kesitli) bir burçtur(Danık,2001:34). 2017-2018 yıllarında restorasyona yönelik yapılan kazılarda burcun iki katlı olduğu görülmüştür. Alt katında 7, üst katında 8 pencere olmak üzere toplam 15 adet mazgal penceresi bulunmaktadır. Burç içinde Artuklu Dönemi’ne ait ok uçları, sırlı-sırsız seramik, sikkeler ele geçirilmiştir (Foto 23).
Foto 23: Fahreddin Karaaslan Burcu ve içinden kazı sonrası görünüm
Kızlar Burcu; Kalenin güneybatı ucunda yer alıp ana kayanın üzerine konumlandırılmıştır. Dikdörtgen bir yapıya sahiptir. Burcun alt yüzeyinde Artuklu izlerini görmek mümkünken üst seviyelerinde Dulkadiroğulları izlerini görmek mümkündür. Burç üzerinde kuzey ve güney cephesinde üç adet kitabe bulunmaktadır. Bu kitabeler Dulkadiroğulları Dönemi’ne tarihlendirilmektedir (Danık,2001:32)/(Foto.24).
Foto.24: Kızlar Burcu ve üzerinde bulunan kitabelerden görünüm
2017 yılında güney sur duvarlarına yönelik restorasyon çalışmalarında Kızlar burcunun içerisinin boşaltılması kararlaştırılmıştır. Burç içinden aşağıya doğru inen merdiven basamaklara açılan bir kapı tespit edilmiştir. Yapılan çalışmalar sonucunda 10 adet basamak açığa çıkarılmıştır. 2018 yılında bu alandaki çalışmalara devam edilmesi düşünülmektedir. Çalışmalar sırasında; sırlı ve sırsız seramik parçaları, düdük, sikke, yüzük, ok uçları cam bilezik parçaları, metal objeler, lüle parçaları, kandil parçaları, boncuklar, porselen parçaları, mancınık vb. buluntulara rastlanılmıştır. Ertuğrul Danık’a göre burcun üzerinde 3 adet kitabe bulunmaktadır. Bunları Kitabe 2, Kitabe 3 ve Kitabe 4 diye adlandırmıştır.
Kitabe 2 (Onarım Kitabesi) :
"Emr biamele (...) El-Melik ül-Mevdud (...) El-Adil Nizam üd Dünya ve'd-Din İbrahim bin Ebi Bekr Nasır-ı Emir ül Mü'minin (...) sene (...) sittemie”
Çevirisi:
"Bu yapının yapılmasını, el-melik, ül mevdud, (...) el-adil, din ve dünyanın nizamını sağlayan, müminlerin emiri Ebu Bekr Nasır oğlu İbrahim emretti sene altıyüz" (Ardıçoğlu,1997:80).
Kitabe 3 (Maristan Kitabesi):
Günümüzde Elazığ Arkeoloji ve Etnografya Müzesi'nde bulunan kitabe H. 626/M. 1228 yılına tarihlendirilmiştir. Yapı kitabesinde okunabilen "Marsan" kelimesinin, hastane ile eş anlamlı "Maristan"ın karşılığı olarak kullanıldığı söylenmektedir ki, yapının banisi de "El Melik ül-Muiz" ünvanlı Nureddin Artukşah'dır.
"Bismillahirrahmanirrahim, haza ma tatavvaa Biamele el- Marşan (...) fi eyyamı El-Melik ül-Muiz Nur üd (...)
Çevirisi:
"Esirgeyen ve bağışlayan Allah'ın adıyla, Bu ibadet yeri, usta el- Marşan tarafından, şerefli Melik Nur üd (...) zamanında(...)” (Ardıçoğlu,1997:80)
Kitabe 4 (Tarih Kitabesi):
"fi seneti sitta ve aşrin ve sittemie”
Çevirisi:
"sene altıyüzyirmialtı içinde” Miladi 1229 yılına denk gelmektedir (Danık,2001:81).
İmameddin Ebubekir Burcu; Kalenin doğu cephesinin en güneyinde yer alan burç dikdörtgen formludur. Malzemesi nedeniyle Artuklu Dönemine tarihlendirilmektedir (Danık,2001:32)/(Foto 25).
Foto.25: İmameddin Ebubekir Burcu'ndan görünüm
Nizameddin İbrahim Burcu; Burç, 3 cepheli ve sekizgen kesitlidir. Geç Artuklu Dönemine (XII. yüzyıl başlarına) tarihlendirilmektedir. Burada herhangi bir çalışma yapılamamıştır (Danık,2001:32)/(Foto.26).
6
Foto 26: Nizameddin İbrahim Burcu'nun iç ve dış görünümü.
1234 yılında Harput önlerine gelen Anadolu Selçuklu ordusu, Sultan Alâeddin Keykubad’ın emriyle kalenin çevresine kurduğu 18 adet mancınıkla taarruza başlamıştır (İbni Bibi,I,1996:441). Bu duruma daha fazla dayanamayan Harput Meliki ve kaleye sığınan Şam Melikleri teslim olunca kale Anadolu Selçuklu himayesine girer. Böylece Harput’ta Artuklu Devleti’nin hükümdarlığı sonlanır. 1243 yılında Moğollarla Anadolu Selçuklu Devleti arasında yapılan Kösedağ Savaşı’nda Anadolu Selçukluları savaşı kaybetmiştir.
2014-2017 yılları arasında yapılan kazı çalışmalarında; bu döneme ait alçı parçaları, çini parçaları(Foto 27), kazıma tekniği (sigrafitto) ile yapılmış insan ve hayvan figürlü seramik parçaları(Foto 28) ele geçmiştir. Ayrıca yine bu döneme ait sikkeler bulunmuştur.
Foto 27: Kazı çalışmaları sırasında ele geçirilmiş çini parçaları
Foto 28: Sigrafitto tekniği ile yapılmış Selçuklu seramik örnekleri
Moğollar Anadolu’yu baskı altında tutarken 1256 yılında Cengiz Han’ın torunu Hülagu Han, Büyük Kağan’a bağlı olmak kaydıyla Tebriz merkezli İlhanlı Devleti’ni kurmuştur. Artık Anadolu mıntıkasında, dolayısıyla da Harput ve çevresinde İlhanlı Devleti söz sahibi olmuştur. Harput bölgesi 1339 yılında hükümdar Satı Bek zamanında İlhanlı Devleti’nin elinden çıkmış olmalıdır. Çünkü bu dönemde İlhanlılar iyice parçalanıp zayıf düşmüş, hâkim oldukları topraklar da elden çıkmaya devam etmiştir. Mevcut kaynaklarda Satı Bek’ten sonraki İlhanlı hükümdarlarının Harput darplı sikkelerinin olmaması da bu durumu desteklemektedir (Anonim,1992:216).Yapılan kazı çalışmaları esnasında İlhanlı Dönemine ait sikkeler ele geçirilmiştir (Foto 29).
İlhanlı Devleti’nden sonra Harput’a hükmeden diğer otorite ise mıntıkasına Memlûkleri metbu sayan Eretna Beyliği olup Harput darplı sikkeleri mevcuttur (Damalı,2001: 235). Bu beyliğin Harput’u ne zaman ele geçirdiği henüz bilinmemektedir; ancak, Anadolu Selçuklu Devleti yıkıldıktan sonra topraklarında hayat bulan beyliklerden biri olan Dulkadir Beyliği’nin hükümdarı Halil Bey 1364 yılında Eretna oğlu Mehmet Bey’in elinden, şehrin Memlûk valisi Alâeddin Melikşahî’nin karşı koymasına rağmen Harput’u almıştır
1377 yılına kadar Memlûklerin elinde kalan Harput, bu tarihte yeniden Dulkadirli Halil Bey’in eline geçmiştir. Metbu olduğu Memlûklerle mücadele etmekten geri kalmayan Halil Bey, Memlûklerin başına bela olunca 1386 yılında o zaman Dulkadir Beyliği’nin Harput yöneticisi olan kardeşi İbrahim Bey’in Memlûklere olan itaati sebebiyle öldürülmüştür(Uzunçarşılı,1988:170).Harput İç Kalede yapılan çalışmalar neticesinde Memlûklere ait sikke bulunmuştur. Ayrıca yine bu beyliğe ait taşınmaz kültür varlığı olarak 3 adet burç bulunmaktadır.
Halil İbrahim Burcu; Dulkadirli malzeme ve tekniği konusunda yaralandığımız bu burç 3 cepheli (sekizgen kesitli)’dir. Bu burcun kuzeydoğu cephesinde onarım kitabesi bulunmaktadır(Danık,2001:32). Danık bu kitabeyi 6 numara olarak adlandırmıştır. Sağlam haldedir(Foto.30).
Kitabe 6 (Dulkadir Kitabesi):
"Bismillahirrahmanirrahim El mülkü lillah vahid ül-kahhar Cudid fi eyyam-ı Mevlana es Sultan El Melik ül Eşref İzzi nasruhu ma amele (...) El maruf ül ali ül Mevlevi Halil ve İbrahim bin Dulgadıt sene ihda ve seb'ın ve seb'mie”
Çevirisi:
"Esirgeyen ve bağışlayan Allah'ın adıyla. Mülk, kendi başına buyruk Allah'ındır. Allah yolunda zafer kazanmış zafer sahibi, Mevlevi sultan Melik Eşref zamanında, Mevlevi âlimlerinden Dulkadır oğlu Halil ve İbrahim inşa ettirdi, sene yediyüzyetmişbir" Miladi 1370 yılına denk gelmektedir(Danık,2001:82).
Foto 30: Halil İbrahim Burcu ve kitabesinden görünüm
Dabakhane Burcu; Dabakhane burcu 3 cepheli (sekizgen kesitli)’dir. Bu burcun temellerinin oval formlu olmasından dolayı Bizans Dönemine tarihlendirilmiştir(Danık,2001:32)/(Foto 31).
Foto 31: Dabakhane Burcu'ndan genel görünüm
Balaban Burcu; Dabakhane burcu 3 cepheli (sekizgen kesitli)’dir. Köşelerinde yer alan çift renkli taş kullanılması yönüyle diğer burçlardan ayrılmaktadır(Danık,2001:31)/(Foto 32).
Foto 32: Balaban Burcu'ndan genel görünüm
Mayıs 1429’da Akkoyunlu Kara Yülük Osman Bey, Dulkadır Beyliği’ni yenerek Harput’u almıştır. Bu tarihten kısa süre sonra yeniden Dulkadırlıların eline geçen Harput, 1439 yılında da Memlûklere bağlanmıştır(Yinanç,1989:48,55). Memlûkler de Harput yönetimini tekrar kendilerine bağlı kalması kaydıyla Dulkadır Beyliği’ne vermiş olmalıdır ki Eylül 1465’te Uzun Hasan (Hasan Bahadır),Harput’u Dulkadırlı Beyi Melik Aslan’dan alıp Akkoyunlulara kazandırmıştır (Tihrani,2001:238,239)
Uzun Hasan’ın şehrin savunması için kalede tamirat yaptırmıştır. Ayrıca, Kurey tarafında annesi ve eşi için bir köşk yaptırdığından bahsedilmektedir(Sunguroğlu,1958:154) Uzun Hasan’ın annesi Saray Hatun’un da kendi adıyla anılan ve orijinalinde ahşap olan bir cami inşa ettirmiştir (Güzel,2017:47) Ayrıca Aslanlı Burç da yine bu döneme tarihlendirilmektedir(Danık,2001:34)
Kazılar sonucunda Akkoyunlu Dönemi’ne tarihlenen sikkeler ele geçirilmiştir. Akkoyunlular, sikkeler üzerinde genellikle, Oğuzların Bayındır Boyuna mensup olduklarını gösteren Bayındır Boyu tamgası kullanmışlardır(bkz. Kaşgarlı Mahmut,1985:56).
Aslanlı Burç; Burç, kalenin ikinci girişinden yukarı çıkarken sol tarafta yer almaktadır. Altıgen planlı olan ve dört cephesi bulunan burcun üzerinde, aslan ve fil kabartmaları ile yapım tarihini ve banisini belirten bir kitabe mevcuttur. Akkoyunlu Dönemi'ne tarihlenen kitabesinde “bu mübarek burcun inşaası, büyük sultan zaferlerin babası Hasan Bahadır Han zamanında (…) büyük emir Ali bey(…) tarih (…)” yazılıdır (Danık,2001:82)/(Foto 33).
Foto 33: Aslanlı Burç, kabartmaları (Gabriel’den) ve kitabesinden görünüm
Büyük Burç; Kalenin kuzey ucunda, ana kayanın formu üzerine şekillenen yarım daire şeklinde yapılmıştır. Kalede bulunan en büyük ve en görkemli olan burçtur(Danık,2001:31). Hangi dönemde yapıldığı bilinmemektedir (Foto.34).
2016 yılında Artuklu Sarayı’nda yapılan kazı çalışmalarımızda sarayın alt katında bulunan tonozlu mekânda bir adet mazgal açıklığı tespit edilmiştir. Bu açıklık ilerleyen zamanlarda köreltilmiştir. Sarayın Artuklular Dönemi’nde yapıldığı ve mazgal açıklığının köreltilmemiş olduğu düşünüldüğünde, bu dönem öncesinde bu tonozlu yapının önünde herhangi bir mimari yapının bulunmaması gerekir. Buna istinaden burcun Artuklu Sarayı’ndan sonra inşa edildiğini düşünmekteyiz. Ancak Dulkadiroğluları Döneminde mi yoksa Akkoyunlular Döneminde mi yapıldığı bilinmemektedir. Burcun tarihlendirilebilmesi için çalışmalar devam etmektedir.
Foto.34: Büyük Burç'tan genel görünüm
Harput, 1507 yılında Osmanlı ve Memlük devletlerinin gafletlerinden faydalanarak Şah İsmail tarafından fethedilmiştir(Ünal,1989:23). Akkoyunluların yaklaşık 42 yıl süren Harput iktidarını Safevîler sonlandırmıştır. Şah İsmail, Dulkadırlı bölgesine geçmek için dönemin Osmanlı padişahı Sultan II. Bayezid’den izin almıştır(Yinanç,1989:94). Dulkadırlı beldesini tahrip ettikten sonra en zayıf dönemlerini yaşayan Akkoyunluların elinde olan Harput’a yönelmiştir ve 1516 yılında Osmanlı fethine kadar (9 yıl) bu bölgenin hâkimi olmuştur. Yapılan kazılar sonucunda Safevilere ait bir adet sikke bulunmuştur.
Safevî hükümdarı Şah İsmail, Çaldıran Savaşı’nda (23 Ağustos 1514) Yavuz Sultan Selim’e yenilmesine rağmen Harput ve bazı Doğu Anadolu idareleri (Ergani, Mardin, Hısn Keyfa) henüz fethedilememiştir(Artuk,1976:415-420). Harput’un fethi için yola düşen Çerkez Hüseyin Bey’in ve ona yardıma gelen Kemah hâkimi Karaçinoğlu Ahmed Bey’in kuşattığı Harput Kalesi kuşatmanın 3. gününde teslim olmuştur(Sadettin,1979:262). Böylece Harput, Çaldıran Savaşı’ndan yaklaşık 2 yıl sonra, 1516 yılında Osmanlı topraklarına dâhil edilmiştir. Osmanlı idaresine geçen Harput, XIX. yüzyılın sonlarına kadar Diyarbakır Eyaleti’ne bağlı bir sancak olarak idare olunmuştur(Ünal,1989:33).
1552’ de Kanuni Sultan Süleyman III. İran seferinde orduyu Harput’ta toplamıştır. 1635 ve 1638 yıllarında IV. Murad Revan ve Bağdat seferleri dolayısıyla 3 defa Harput’a uğramıştır. Bu bölgede bir süre kalarak sefer hazırlığı yapmış ve karargâh kurmuştur(Danık,2001:15). XVIII. yüzyılda Yeniçeri Ocağı’nın disiplinsiz tavırları, halka kötü davranmaları nedeniyle halk durumu padişaha iletmiş, verilen buyruk ilgililere okunarak sükûnet sağlanmaya çalışılmıştır (Andreasyan,1964:89; Anonim,1982:2474-2582).II. Mahmud zamanında, 1834’te Reşid Mehmet Paşa Sivas, Diyarbakır ve Harput valiliğine atanmıştır. Bir müddet sonra Harput’u ordugâh merkezi yapmıştır. Yaklaşık 6 ay burada ikamet eden paşa, Harput’un artık sapa yollar üzerinde kaldığını fark ederek ordu merkezini Mezra’ya (Elazığ) taşımaya karar vermiştir(Karakaş,1999:129-154).
1863 yılından sonra Harput valiliğine tayin edilen Ahmet İzzet Paşa zamanında resmi ve özel kurumlarıyla bütün Harput yeni kurulan ve adını 1867 yılında yayımlanan Vilayet Salnamesi ile Sultan Abdülaziz’den alan ovadaki Mamur’et-ül Aziz (Aziz’in imar ettiği kent) şehrine taşınmıştır(Aksın,1999:71-72). Halk arasında telaffuzu zor bir kelime olmasından dolayı Elaziz olarak söylenegelmişse de bu söylem de zamanla yerini Elazığ olarak almıştır.1871’de ise Diyarbakır Eyaleti’nden ayrılmış, 1877 yılından günümüze kadar da vilayet olarak devam etmiştir.1523 yılındaki kayda göre 1 dizdar komutası altında kethüdası (komutan yardımcısı), müstahfızan (kale muhafızları) ve azeban (kale hizmetlileri) görev yapmaktaydı. Garnizon, 42 muhafız ve 42 hizmetliden kuruluydu. 1579 tarihli bir kayıtta Harput Kalesi askerlerinin aslında 120 kişi olması gerekiyor iken 58 nefere düştüğü ve bunların da kalenin muhafaza hizmetine yetmediğinden şikâyet edilmektedir. 1518 yılında yapılan ilk nüfus sayımında Kale Mahallesinin adı kayıtlarda bulunmamaktadır. Ancak şer’iyye sicili kayıtlarında sağlanan bilgilerden hareketle XVII. yüzyılda kalede bir mahallenin kurulduğu ve sakinlerinin kaleyi korumak ile yükümlü muhafız gurubunun oluşturduğu ileri sürülmüştür. Evliya Çelebi’nin 1649’daki ziyareti sonrasında 1000 kadar toprak damlı evleri, eski bir camii, su sarnıçları, tahıl ambarları, cephanelikler ve bin kadar hane olduğunu bildirmektedir. Kale Mahallesinin adı ilk kez 1710-1712 tarihle belgelerde anılmaktadır. 1821 tarihli Harput Şer’iyye Sicilinde hane sayısı 29 olarak verilmiştir. 1830’lardaki bir nufüs sayımında hane sayı 47’ye yükselmiş, 1885 tarihli Mamuret’ül Aziz Salnamesi’nde 15-20’ye düşmüştür. XIX. yüzyılın sonlarında hane sayısındaki bu düşüş sakinlerin yeni kurulan Mamuret’ül Aziz (Elazığ) kentine taşınmaya başlamalarının açık bir sonucu olmalıdır.
Kalede yapılan kazı çalışmalarında Osmanlı Dönemine ait cami, atölyeler (cam üretim, demirci gibi), dükkânlar, ticarethane, konutlar, hela, depo ve küçük taş döşemeli, Osmanlı sokak dokusu tespit edilmiştir. Mekânların içinde kürsübaşı(Aytaç,2017b:568), seki, duvarda tekli ve ikili taş ocak, niş(taka), tandır(Aytaç,2017c:317-328), çark gibi yapılar açığa çıkarılmıştır(Foto.35).
Foto 35: Osmanlı yerleşim alanlarından genel görünüm
Mekânlar tek veya iki katlı yapılmıştır. Konutlar olarak birbirine bitişik yapılmış olup 2 veya 3 mekândan oluşmaktadır. Bazı mekânlarda girişler sonradan kapatılmıştır. Osmanlı Dönemlerine ait 3 yapı katmanı tespit edilmiştir. 1. yapı katı; duvar ya çamur harçlı, moloz taş duvarlı, çamur sıvalı ve beyaz badanalı olduğu; 2.yapı katının duvarları da üstekiler ile aynı yönde uzanır ve üstekiler ile aynı özelliklere sahiptir. 3 yapı katın da ise moloz taş temeller çoğu kez ahşap bir hatıl ızgarası üzerine oturtulmuştur. Osmanlı Dönemi öncesine ait yüksek taş temelli ve kerpiç duvarların varlığı tespit edilmiştir. Çalışmalarda, sırlı ve sırsız seramik parçaları, sikkeler(Foto.36), cam bilezik parçaları, boncuklar, ok uçları, kemik tarak ve süs iğnesi, Türk fincanları, Avrupa porselenleri, lüle parçaları(Foto 37-38), kolye uçları ve çeşitli günlük kullanım malzemeleri bulunmuştur.
Foto.36: Abdülmecit Dönemi'ne (M. 1839) ait sikke
Foto 37 : XVII-XVIII. yüzyıla tarihlenen lüle örneği Foto 38: XIX-XX. yüzyıla tarihlenen lüle örneği
Sonuç olarak, 2016 yılında Harput Kalesi’nin doğusundaki Kurey Tepesi mevkiinde yapılan ağaçlandırma çalışmaları esnasında bulunan ve Harput Kabartması olarak adlandırılan rölyefin M.Ö. 2000-1850 yıllarına tarihlendirilmesi, Harput yerleşiminin şimdiye kadar bilinenden daha eski olduğunu göstermektedir. Böylece kaleden önce bu alanda daha Orta Tunç Çağında yerleşim olduğu anlaşılmıştır. Harput Kalesi'nde ilk yerleşim ise, M.Ö. VIII. yüzyılda Urartular Dönemi'nden itibaren başlayıp Osmanlıların son dönemi olan 1900'lü yılların başlarına kadar devam etmiştir. Bu zaman dilimi içinde Harput'a ve kale içine yerleşen birçok medeniyet, kalenin tarihsel gelişim süreci hakkında bilgi sahibi olmamıza yardımcı olan birçok taşınır ve taşınmaz kültür varlığı bırakmıştır.
Kalede sur duvarları, burçlar, sarnıçlar, konutlar, işlikler, atölyeler, ticarethaneler vb. mimari yapılar taşınmaz kültür varlığı olarak günümüze kadar ulaşmıştır. Bu mimari yapıların bir kısmı doğal afetlerden ötürü bir kısmı ise istilalar sonucu tahribata uğramıştır. Taşınır kültür varlığı olarak sırsız ve sırlı seramik parçaları, sikkeler, cam bilezik parçaları, boncuklar, ok uçları, kemik tarak ve saç iğneleri, Türk fincanları, Avrupa porselenleri, lüle parçaları, kolye uçları ve çeşitli günlük kullanım malzemeleri bulunmuştur. Ayrıca 2018 yılında 1. Bölge olarak adlandırdığımız alanda yapılan kazı çalışmalarında M.Ö VII. yüzyıla (Urartular Dönemine) tarihlenen taş mühür bulunmuştur. Bu mühür Urartular Dönemi hakkında kesin bilgi vermesi açısından önemlidir. Yapılar ve ele geçen buluntular; kaleyi tarihlendirmemize yardımcı olduğu gibi aynı zamanda kendi dönemin kültürel özelliklerini de yansıtmaktadır. Gerek kalede günümüze kadar ulaşan mimari yapılardan gerekse kazılar sonucunda elde edilen arkeolojik buluntulardan yola çıkılarak gerçekleştirilen istatistiksel veriler neticesinde, Artuklulara ve Osmanlılara ait taşınmaz kültür varlığının sayısı diğer devletlere nazaran daha fazla olduğu tespit edilmiştir. Bu da bahsi geçen devletler zamanında bölgede sağlanan düzen sayesinde imara önem verdiklerini göstermektedir. Osmanlılara kadar kalede yaşayan devletler ve beylikler savunmaya önem verdikleri için burç ve sur duvarı gibi mimari yapıları onarımdan geçirerek yenilemişlerdir. Osmanlıların son dönemine bakıldığında söz konusu mimari yapıların yenilenmediği daha çok konutlar, atölyeler, dükkânlar, ticarethaneler gibi yapılara önem verildiği görülmüştür. XIX. yüzyılın sonlarında Mamur’et-ül Aziz (Elazığ) şehrinin kurulması ile halk kaleyi terk ederek buraya yerleşmiştir.
Hızlı Erişim
